Turkulerimiz

�lkemizin hemen her y�resinde olduğu gibi Tirebolu’da da, bir olay �zerine t�rk� yakma geleneği vardı. Kaynak kişiler, y�rede, bilinen bir t�rk� ezgisi �zerine, ya da o sırada terenn�m ettikleri yeni bir ezgi �zerine s�z d�şeyerek t�rk� yakarlar ve yakılan bu t�rk�ler, d�ğ�nlerde, toplantılarda, hıdrellezde, kır eğlentilerinde kadınlar ve erkekler tarafından s�ylenirdi. �şık Mustafa [Kozluca], Burhan Velioğlu, D�d� Mehmet [Aybar], Digos Emin [Uğur], Espiyeli Fahri [�ner], Hamamcı Mahmut [Elecik], İsin [H�seyin] Ağa’nın İzzet [Dikmen], İhtiyaroğlu İbrahim [İhtiyaroğlu], Kandiloğlu Halil [Ekmek�i], Kandiloğlu İbrahim [Ekmek�i], Kemaloğlu Mehmet [Olgun], Naiboğlu Arif [Naipoğlu], Paşa Dayının Ahmet, R�stem’in Hasan, Temel Kara, Temel Ustanın Mehmet [Harbi], Zaloğlu İsmail gibi ilk akla gelen isimler, y�rede t�rk� yakan ya da yakılan t�rk�leri ustalıkla okuyan mahalli halk sanatkarl�rı idi. Burada Tirebolu’dan derlediğimiz 15 t�rk�den hen�z yayınlanmamış 13 adet t�rk�y� tanıtacak ve s�z konusu t�rk�lerin yakılmalarına sebep olan olaylar ve olay kahramanları hakkında da bilgiler vereceğiz. 1. HAMAMDAN �IKTIM T�rk�n�n hik�yesini Kadir �amur[i] ş�yle anlatır: “Hasan Kaptan karısı ile birlikte Tirebolu’ya gelir. Yanlarında kızları Zeliha da vardır. Misafir olarak bulundukları evde Abdi, Zeliha’ya �şık olur. Abdi’nin Zeliha’ya �şık olması �zerine mahallede bir dedikodu başlar. Komşular, Abdi’ye Zeliha’yı ka�ırmasını s�ylerler. Abdi, Zeliha’yı kızılcık toplamaya gittiği bir sırada takip eder ve ka�ırır. Ancak, yaşı k��k olduğu i�in Abdi mahpusa atılır. Abdi mahpusta iken bu t�rk�y� s�yler”. T�rk�n�n s�zleri: Hamamdan �ıktım parladım yar Mor fesin �st�ne mavi yazma bağladım yar Hasan Kaptan’a mektup yazdım yolladım yar Cinivizden kalemimin yazması yar Mevlam versin �a�alara �m�r yar Hamam benim kurna senin yar … aman aman M�şteriler dizin dizin yar … aman aman Hani benim iki g�z�m yar … aman aman �ay yalının [İlika’nın] ufak tefek taşları yar Hel�l olsun Zeliha kızın sa�ları yar 2. SARHOŞ T�RK�S� Bu t�rk�, Ankara’nın Beypazarı il�esinin Karaşar nahiyesinin “Zeybek misin zeybek donu giyecek” dizesiyle başlayan, ayıngacı, yani t�t�n ka�ak�ısı t�rk�lerinden “Karaşar Zeybeği”nin[ii] Tirebolu’daki “�atalıdır”, yani varyantıdır. T�rk�n�n, askerliğini Beypazarı’nda yapan bir Tirebolulu tarafından veya askerlik ya da başka bir g�revle Tirebolu’da bulunan Ankaralı-Beypazarı birisi tarafından taşındığı anlaşılmaktadır. Tirebolu’daki �atalı hem gurbeti yermekte, hem de evlenerek aralarından ayrılan, artık sarhoşluk ya da ipsizlik yapamayacak olan arkadaşlarına bek�rların kızgınlığını ifade etmektedir. Eski d�ğ�nlerde Cuma g�n� hamam adetinde sarhoşluğun verdiği mahmurluktan “ayılırken”, “İlahi Alayı”nda, yani damadın yatsı namazından sonra arkadaşları ile birlikte gerdek i�in evine getirildiği sırada “yayvan ağızla” s�ylenirdi[iii]. T�rk�n�n s�zleri: �ifte vurdum maştabaya kalayı … ninem Bozuldu ya ipsizlerin alayı Yok mu kızı ka�ırmanın kolayı … ninem Baygın uykulardan uyanamıyom Ben bu sarhoşluğa dayanamıyom �adır attım şu Terme’nin d�z�ne … ninem Hor g�r�nd�m Samsunlu’nun g�z�ne İlişmedim gelinine kızına … ninem Baygın uykulardan uyanamıyom Ben bu hasretliğe dayanamıyom 3. DENİZ �ST� PORTAKAL T�rk�, Sadiye ve Mustafa adlı iki sevdalıya yakılmıştır. Bilhassa, muhabbet sırasında s�ylenirdi[iv]. T�rk�n�n s�zleri: Deniz mil ilen olur Sevda dilinen olur… oy oy oy Bu d�nyanın sef�sı … cananım G�zel y�r ilen olur Deniz �st� portakal Portakalı kim soyar … oy oy oy Delikanlı dururken … cananım Kocamana kim bakar Deniz �st� milleri Dalga vurur kenara … oy oy oy Kalk oyna sevdiceğim … cananım Ben �alayım kemane Giden kayık durur mu Acep liman bulur mu … oy oy oy İki baş bir yastıkta … cananım Acep kısmet olur mu �ekin uşaklar �ekin Kayalım şu burunu … oy oy oy Sadiye’ylen Mustafa … cananım Sattı yedi fırını 4. ZERNİŞAN T�rk�, Zernişan isimli bir kıza �ıkmıştır. Zernişan’ın kim olduğu, neden t�rk� yakıldığına dair bir bilgi edinilememiştir[v]. T�rk�n�n s�zleri: G�g�m koydum �eşmeye Varın bakın doldu mu? �� aylıcak geline B�yle zul�m oldu mu? Ay gibi Zernişan, haller perişan! Deryada balık �oktur Kum yemiş karnı toktur Anası olmayanın Babası evi yoktur Bağlantı Evin �n� portakal Portakala kim bakar [Portakalı kim soyar] Zengin Emine dururken Zernişan’a kim bakar Bağlantı Ben balık olacağım Deryaya dalacağım Allah’ın emri ile Emine’yi alacağım Bağlantı 5. GİREBİ ALAYIM MI FADİME’M Bu t�rk�, d�ğ�nlerde hem oynanır, hem de s�ylenirdi. İki kişi tarafından oynanan bu oyunda oyunculardan birisi erkeği temsil ederdi. Son bendindeki “a� y�z�n� g�reyim” denildiğinde kız, y�z�n� a�ar, b�ylece oyun sona ererdi. Daha sonraki yıllarda ma�a gidilirken sporcular ve taraftarlar tarafından “Mill� Marş” kabul edilip s�ylenmeye başlanmıştır. Hemen b�t�n Tirebolulular tarafından bilinen ve s�ylenilen bu t�rk�, radyo repertuarına Perşembe (Ordu) t�rk�s� olarak ge�miştir[vi]. T�rk�n�n s�zleri: Girebi alayım mı Fadime’m Ormana dalayım mı Bir y�r ile olmuyor Fadime’m Bir dahi alayım mı Oy amman amman Fadime’m Canlarım Fadime’m Dayanamam oyuna Yılan aksın koynuna Altın y�z�k yaptırdım Fadime’m Giresun ustasına Re�ete k�r etmiyor Fadime’m Sevdalık hastasına Bağlantı İplik benim tel benim Fadime’m K�’yam [K�hyam] değil el benim El yanında d�şmanım Fadime’m Tenhalarda y�r benim Bağlantı �ubuğum yok uzatam Fadime’m Yar yolunu g�zetem Eşin yok merendin yok Fadime’m Seni kime benzetem Bağlantı �ubuk uzun kehribar Fadime’m Y�r Osmanlı ben kib�r Ne kadar Osmanlı olsan Fadime’m Gene bana ihtibar [itibar] Bağlantı Hendekte yılan yatar Fadime’m Yılana tiken batar Bek�r kızın koynunda Fadime’m Kavrulmuş fındık kokar Bağlantı Sa�ın uzun �reyim Fadime’m Ortasından b�leyim Seni g�zel diyorlar Fadime’m A� y�z�n� g�reyim Bağlantı 6. DANA T�RK�S� T�rk�, Yenik�y mahallesinde Nimet isimli kadının danasının Dilbi’de[vii] yardan aşağı u�arak �lmesi, mahallenin gen�lerinin danasına ağlayan kadının s�zlerini ezgi eşliğinde s�ylemeleri ve bundan sonra gelişen olayları anlatmaktadır. Mizahi t�rk�lere �rnektir. T�rk�de, dananın g�zelliği, “mundar” dananın kesilmesi, tabuta, teneşire ve dastara konulması, cenaze namazı kılınması, kavurma yapıldıktan sonra satılmak �zere G�lcemal vapuru ile İstanbul’a g�nderilmesi anlatılmaktadır[viii]. T�rk�n�n s�zleri: Z�beyir’de harp oldu Millet Dilbi’ye doldu Yetiş Paşaoğlu yetiş Dana dastara kondu Danam, danam alnı sakar danam[Aynalı başlı danam] G�zleri bakar danam [G�z� de yaşlı danam] [İkbalsizmiş danam] Danam girdi denize Geliyor y�ze y�ze Selam s�ylen Rıza’ya Tabut g�ndersin bize Bağlantı Danamı kavurdular Yağını savurdular Eğri ağızlı Bahşiş’e Tuzunu baktırdılar Bağlantı İkindi ezanı okundu Teneşir kapıya kondu Ağlama Nimet ağlama Dana tabuta kondu Bağlantı Dana dana dasdana Dana girdi bostana Benden vasiyet olsun [Danayı bı�akladım] Kız vermeyin Osman’a [Nimet’i kucakladım] Bağlantı Z�beyir’in arası Yardan u�tu yarısı Kavurma oldu gitti [Saat ikide soyuldu] Nimet kızın danası Bağlantı İki okka soğan ektim Soğanımı el aldı Dilbi’ye dana yolladım Danamı seller aldı Bağlantı 7. KARAOVACIK DERESİ/ARİF’İN T�RK�S� T�rk�, Doma�oğlu Arif’in Karaovacık yaylasında vurulması �zerine annesinin başında s�ylediği ağıttır. T�rk�de ge�en Sahure, Arif’in eşidir[ix]. T�rk�n�n s�zleri: Karaovacık deresini akar mı sandın Akan da kanlarımı diner mi sandın Beni bu yollardan d�ner mi sandın Ağla annem ağla salım geliyor Sağımdan solumdan sabim geliyor [Arif’im Arif’im aslan Arif’im Karaovacık deresine yaslan Arif’im] Karaovacık deresini atlayamadım Fişeklerim d�k�ld� toplayamadım �� d�şmanım vardı paklayamadım Ağla annem ağla sal tutmaz beni K�m�r g�zl� Sahure’m unutmaz beni [Arif’im Arif’im aslan Arif’im Karaovacık deresine yaslan Arif’im] T�feğim �atmada asılı kaldı Elbisem sandıkta basılı kaldı Garip annem evde yasılı kaldı Ağla annem ağla sen bana ağla �ifte tabip getir yaramı bağla [Arif’im Arif’im aslan Arif’im Karaovacık deresine yaslan Arif’im] Yoğurdu yayın ayran eyleyin Arif’in g�mleğini bayrak eyleyin Benden sonra Sahure’yi gelin eyleyin Bağlantı 8. KUYRUKLUOĞLU ALİ’NİN T�RK�S� T�rk�, 1950’de Yenik�y mahallesinden Kuyrukluoğlu Ali’nin denizde kaybolması �zerine yakılmıştır. Ali’nin balık avından d�nmediğini g�ren mahalleli, kayıklarını y�zd�rerek Ali’yi aramak i�in denize a�ılırlar. Bu arada, Ali’nin kardeşi Yaşar’a da haber verirler. Fakat, Yaşar hi� aldırış etmez ve “nasıl gittiyse �yle gelir” diyerek evde uykusuna devam eder!.. Ali, kayığın i�inde başaltında yatmıştır, ortalığı kaplayan yoğun sisin ge�mesini ve kurtarılmayı beklemektedir[x]. T�rk�n�n s�zleri: Kucaklama altında Cılavura parlıyor Ali’mi de sorarsan Baş altında yatıyor Aman Ali’m gel Ali’m Civan [yaman] Ali’m gel Ali’m Usturama �st�nde [d�z�nde] Barabarat direkleri Ne hayindir ne hayin Yaşar’ın y�rekleri Bağlantı Nadide kızım kalksana Lambaları yaksana Baban elden gidiyor �aresine baksana Bağlantı Y�zd�rd�m kayığımı Gidiyor yalı yalı İşler fala mı kaldı Ey gidi Golo[ğlu] Ali Bağlandı 9. KAYMAKAM T�RK�S� II. D�nya Savaşının h�k�m s�rd�ğ� kıtlık, yokluk yıllarıdır. Ekmek, mısır, buğday karne ile verilmektedir. Halk, b�y�k sıkıntı i�indedir. �oğu zaman “bir b�ş�r�ml�k” mısır almak i�in k�ylerinden ayaklar �arıksız, başlar a�ık, taşlı-tozlu, �amurlu yollarda d�şe kalka kasabaya gelirler, uzun kuyruklarda beklerler, ama bir şey alamadan geri d�nmek zorunda kalırlardı. Dertlerine derman olur diye kaymakama �ıktıklarında kaymakam gelenleri “burası Poyraz Bankası mı? Gelen mısır, ister, giden mısır ister, hadi gidin işinize” diyerek azarlardı. Kaymakamın bu baskıcı y�netimine Naiboğlu Osman Efendi “dur” diyecektir. Kaymakam, bir gece kumarda hile yaptığı bahanesi ile d�v�lecek ve Giresun’a g�nderilecektir[xi]. T�rk�n�n s�zleri: Oy agama agama T�t�n koy tabakama Elişmeyin Hac’a[ğ]lar Yazıktır kaymakama H�k�met konağında Şişe doluyor şiye Yaşasın Hasan Paşa Karışmadı bu işe Ben yiyemem yiyemem Zeytinin karasını Hasan Paşa verdiye Telgraf parasını H�k�metin �n�nde Askerler yemek yedi Bir pokerin y�z�nden Kaymakam dayak yedi Ocak başında kurşun D�ş�n kaymakam d�ş�n Naiboğlu’n evinde Senin ne idi işin Al eline mendili Sil g�z�n�n yaşını Barabelli yardı ya Kaymakamın başını Oy kaymakam kaymakam Sallan boyuna bakam Yaylacı motoruylan Gece ka�tı kaymakam Allah’ım dolanayım Kırmızı g�neşine �ifte kaymakam yandı Valinin ateşine 10. ��R�KKALE BURNU T�rk�, Halil adlı gemici gencin �ıkan fırtına sırasında ��r�kkale’de boğulması �zerine yakılmıştır. Halil, �ıkan fırtına sırasında patalya ile motoruna �ıkmak, motoru fırtınadan etkilenmeyecek bir yere �ekmek ister. Ancak, patalya dalgalara dayanamaz ve devrilir. Halil’in kulağı bir �atlağa �arparak bayılmasını yol a�ar. Halil’in imdadına Hayrullah [Yazıcı] Kaptan yetişir. Giresun’a hastaneye kaldırılan Halil kurtulamaz. Olaydan en b�y�k �z�nt�y� Halil’in annesi ve s�zl�s� S�riye duyar[xii]. T�rk�n�n s�zleri: ��r�kkale burnu bir delikli taş Kulağımdan kanlar akar g�zlerimden yaş İmdadıma yetiş Hayrullah kardaş Ağla annem ağla azıklar oldu Sevgili oğlun Halil’e yazıklar oldu Limana �eşme yaptırdım su i�emedim Azgın dalgalarla baş edemedim S�riye’ye kendime eş edemedim Ağla annem ağla sen bana ağla Altın dişli S�riyye’m ağlamaz bana Giresun’a vardım yatsıya karşı Hastane pencerem limana karşı Ameliyat ettiler sabaha karşı Ağla annem ağla sen bana ağla Altın dişli S�riyye’nin gitti yoluna 11. EVİMİN �N� GOGUSA T�rk�, Tayibe adlı bir kız ile Ali adlı delikanlının yakınlaşmasını anlatmaktadır. Bu yakınlaşmada Tayibe hamile kalır. �ıkan dedikodular �zerine Ali memleketi terk eder, bir daha geri d�nmez[xiii]. T�rk�n�n s�zleri: Evimin �n� Gogusa Tayibe de olmuş loğusa oy oy oy Sandıkeminini sorarsan Kır kafalı bir dosa Tayibem zilli, zilli Nuriyem dilli Ebe geldi yanıma El atacak karnıma oy oy oy oy S�ylemedim arımdan Ali vardı yanıma Yaylalar serin, serin Tayibem gelin Yeni yolda bir kuş var Kanadında g�m�ş var oy oy oy Ali gitti gelmedi Elbet bunda bir iş var Tayibem gebe, gebe Nuriyem ebe 12. Y�KLEDİM MOTORUMU Tirebolu’nun bir sahil k�y�nde g�zelliği ile dillere destan Bedriye isimli bir kız vardır. Komşu k�yden bir delikanlı Bedriye’ye sevdalıdır. Bedriye’nin ise bu sevdadan haberi yoktur. Sevdalı gen� Bedriye’yi �ekmeye/ka�ırmaya karara verir. Bunun i�in �ok yakın beş arkadaşı ile anlaşır. Tenha bir yerde Bedriye’nin yolunu g�zlerler. Ne var ki, olaylar d�ş�nd�kleri gibi gelişmez. Ali kişi bir t�rl� Bedriye’yi taksiye koyamaz. Altı gen�, Bedriye’nin elinden canlarını zor kurtarır. Artık k�yde, Bedriye’nin yiğitliği, kız ka�ırmaya kalkan gen�lerin d�şt�ğ� g�l�n� durum anlatılmaktadır[xiv]. T�rk�n�n s�zleri: Y�kledim motorumu Gideceğim Fatsi’ye Altı kişi bir oldu Koyamadı taksiye Gece �ıktım dışarı Ayaz saydım elli ye �ort Emin’in kolunda Diş yarası belliye G�rele d�zlerinde Tavuk g�derimi tavuk Bedriye’nin keşanı Oldu başlara kavuk 13. GARİP HAVA Giresun, Karadeniz’de uzun havaların en yoğun olduğu y�redir. Kerem ve �şık Garip’ten deyişler yaygındır. Garip ayağında s�ylenen uzun havaya ova garibi denir. Ova garibinin m�zik kalıbında s�ylendiği i�in ova garibinin Tirebolu’daki �eşitlerinden sayabiliriz[xv]. T�rk�n�n s�zleri: Yayla yollarında �ifte doruklar Yarim gelmiş pencereden boyuklar Y�rin arkasında on ��-on d�rt �r�kler Salındık�a vurur ince belin �st�ne Y�ce dağın başında �alınır �akmak G�zelin halinden ne bilir ahmak Yalvarıp yakarıp da g�nl�n� yapmak O da her yiğidin k�rı değildir ——————————————————————————– [i] T�rk�, Tirebolu Yenik�y mahallesinden 1925 doğumlu, okur-yazar, marangoz Kadir �amur’dan derlenmiştir. Kadir �amur, t�rk�y� ninesinden �ğrendiğini, Abdi’nin de dedesi olduğunu s�ylemiştir. [ii] Şeref Erdoğru, Ankaram, Ankara, 1999, s. 290-292. T�rk�y�, Halil Bedi Y�netken, Gen� Osman’dan derlemiştir (TRT THM Repertuar Sıra No: 2393). [iii] R�stem Toptepe-Mustafa İhtiyaroğlu’ndan Ayhan Y�ksel tarafından derlenen t�rk�y� Do�. Dr. Şenel �naldı notaya almıştır. [iv] T�rk�, Pu�uklu semti, Cintaşı mahallesinden, 1904 doğumlu Kırış Emin’den, İstanbul/Paşabah�e’de 29 Eyl�l 1982’de derlenmiştir. [v] Murat Uraz, Halk Edebiyatı Şiir ve Dil �zellikleri, İstanbul 1933, s. 254. [vi] Erdem �alışkanel tarafından Kadir �nel’den 1964 yılında derlenen ve notaya alınan bu t�rk�, TRT Repertuarına 3397 numara ile kayıtlıdır. Fadimem t�rk�s�, ayrıca Do�. Dr. Şenel �naldı tarafından 10 Haziran 1979’da Ayhan Y�ksel’den derlenmiş ve notaya alınmıştır. Perşembeliler, b�yle bir t�rk�den haberleri olmadığını ifade etmişlerdir. �alışkanel tarafından derlenen t�rk�n�n ikinci bendindeki prozodi uyuşmaşlığı dikkat �ekiyor; “Bir y�z�k yaptırdım da (Fadimem) Giresun ustasına Mevlam sabırlar versin (Fadimem) Sevdalık hastasına” [vii] Bug�nk� Orman İşletmesinin bulunduğu yer. [viii] T�rk�, Semiha Can ve [Devr�ş] Mehmet Kalfa’dan derlenmiştir. [ix] T�rk�, Hidayet Y�ksel’den (92) derlenmiştir. Ayr. bk. Ahmet Ke�eci, Hapisaneye Doğru, İstanbul, 1960, s. 31. [x] T�rk�, Kadir �amur, Mehmet Kalfa [Devr�ş Mehmet] ve Hikmet [Kuyruklu] Kılı�arslan’dan derlenmiştir. T�rk�de, olayla ilgisi olmayan Ankara’nın “Alim Gitme Pazara” t�rk�s�nden alınma “Alimin abası var/Kolunda yaması var” dizeleriyle başlanan bend alınmamıştır. Bu bend, ezgi yapısının bu t�rk�den alınmasından kaynaklanmaktadır (Şeref Erdoğru, a.g.e., s. 335). [xi] BF (Abdi Aktaş, kemen�e sanatkarı; Nazmi Yayla, Yukarıortacami k�y�); Ural �etiner, Giresun Folkloru ve Halk Edebiyatı �rnekleri, (basılmamış lisans tezi), Erzurum 1972, s. 20-23. [xii] BF (Fatma Soyal, ev kadını); Şenel �naldı (hzl), T�rk Halk Musikisi Ansiklopedisi, I, İstanbul 1977. [xiii] T�rk�, Mevl�de Kocuk’tan Atalay Doma� ve Mahmut Kocuk tarafından derlenmiştir. [xiv] T�rk�, Rıza Hekim tarafından derlenmiştir. [xv] T�rk� Rıza Hekim ve Yukarı orta cami k�y�nden Mehdioğlu Mustafa Demir’den derlenmiştir. AYHAN Y�KSEL